Een gigantische spons onder de trambaan moet de buien opvangen

Als de bewoners van het Menarahof in Amsterdam-West binnenkort een stortbui uit de hemel zien komen, zal een onzichtbare spons het overtollige regenwater opzuigen. Die spons bevindt zich onder het pleintje met bankjes en wat bomen. Hij strekt zich zo’n 13 meter uit en kan zich voor 95 procent vullen met water. Dat komt neer op bijna 40 kuub, oftewel 40.000 liter regenwater. 

Deze wateropslag is van steenwol gemaakt en wordt opgebouwd uit losse platen die werkmannen in een afgegraven stuk grond plaatsen. Steenwol? Dat is toch isolatiemateriaal, zoals voor de zolder?

“Daar lijkt het ook ontzettend op”, zegt Daan Los op het plein vlakbij  station Sloterdijk. Hij is adviseur stedelijke klimaatadaptatie van Rockwool, het Deense bedrijf dat dit product levert. Rockflow heet het. “Isolatiemateriaal is zo zacht als een hoofdkussen. Dit materiaal hier is steviger en veel sterker.” 

Als bewijs klimt hij in de kuil en boven op de constructie in aanbouw. Die is sterk genoeg om later een onderhoudsvoertuig te dragen. “Dit moet een extreme bui van 70 millimeter in een uur gaan opvangen. Dat is een flinke, hoor: dan valt er per vierkante meter zeven liter water”, zegt Los, en hij komt weer naar beneden.

Het KNMI noemt neerslag boven de 25 millimeter in een uur een hoosbui, en een dag met meer dan 50 millimeter is een dag met zware neerslag. De dubbele waarden, dus boven de 50 millimeter in een uur en 100 millimeter op een dag, zijn voor het Nederlandse klimaat redelijk extreem. Ze komen op een bepaalde locatie eens per eeuw of iets vaker voor. Zo’n extreme bui van een uur treedt vrijwel ieder jaar ergens in Nederland op.

Omdat extreem weer door klimaatverandering vaker te verwachten is, heeft de gemeente Amsterdam een aantal jaar geleden al in kaart gebracht welke delen van de stad extra gevoelig zijn voor wateroverlast.

Die kwetsbare stukken stad liggen niet alleen in het centrum, waar meer verharding is en minder groen, zegt Eric Kraak, strategisch adviseur klimaatadaptatie van de gemeente. “Ook buiten het centrum ontstaan
problemen als de weg omhoog of omlaag loopt, zoals bij viaducten. Een stoeprand tussen de weg en het groen kan al voor een blokkade en dus voor overlast zorgen.”

Om te voorkomen dat het riool overbelast raakt, moet bij nieuwbouw het regenwater op het eigen perceel worden opgevangen en verwerkt. Dat staat in de Hemelwaterverordening van twee jaar geleden. De projectontwikkelaar moet een oplossing vinden voor het water. Bij de Merenahof is dus gekozen voor het ‘hemelwater-infiltratiesysteem’ van Rockwool.

Daan Los wijst naar de nog losliggende straatputten, de kolken. Die worden straks direct verbonden met de ondergrondse spons. Aan de buitenkant van de steenwol zitten wat openingen voor een aanvoerbuis van PVC. “Als daar het regenwater binnenstroomt, gaat het waterpeil stijgen. Dit lijkt een massief geheel”, zegt hij wijzend naar het gele gevaarte. “Maar in feite is het een open ruimte die vol stroomt. Het materiaal bestaat uit vezels en in de holtes ertussen zit lucht of water. Voor de sterkte maakt het niet uit of het nat of droog is. En nee, het zwelt niet op.”

De spons vangt de bui tijdelijk op. Daarna loopt het water langzaam weg. Dat  duurt een etmaal, schat Los. “Vooral via de onderkant infiltreert het water de bodem. Het komt in dit geval niet direct bij de planten terecht, maar vult het grondwater aan. Het water verdwijnt niet via het riool.” De steenwol platen worden afgedekt met 40 centimeter grond en stenen. Binnenkort zien de bewoners er niets meer van. 

Het is niet het eerste of laatste project van Rockwool in Amsterdam. Zo ligt er sinds vorig jaar een steenwolspons onder de trambaan op de Nieuwezijds Voorburgwal. Die moet voorkomen dat de straat blank komt te staan of dat het regenwater de huizen in loopt

“De Nieuwezijds Voorburgwal is een gedempte gracht die langs de Dam en het Spui loopt, die allebei iets hoger liggen. Daardoor stroomt het water uit de omgeving naar de Nieuwezijds toe”, zegt Kraak. Er is overigens niet alleen Rockflow in de grond gestopt. Ook zit er nu vilt tussen de straatstenen, zodat het water makkelijker in de bodem wegzakt. 

Opgeteld is er op meer dan 300 plaatsen, waarvan zo’n 250 in Nederland, een Rockflow-systeem aangelegd, zegt Los. Ook in Denemarken, Zwitserland, Engeland en Italië is er vraag naar. 

Er zijn natuurlijk meer methodes om regenwater te bergen, zegt Los. “Buiten de stad is er vaak meer ruimte voor wateropslag in het landschap. Daar kun je dus ook kiezen voor een glooiing in een park of plantsoen waardoor een tijdelijke plas of bergingsvijver ontstaat.” Dat heet een wadi, Arabisch voor rivier én de afkorting van ‘waterafvoer door infiltratie’. “De wadi is de beste oplossing, duurzaam, groen en goedkoop”, zegt Los. Daar wordt ook regelmatig voor gekozen.

“Het liefst vangen wij water bovengronds op”, zegt Kraak. “Een wadi, zo’n tijdelijke plas, zorgt voor extra groen en draagt bij aan de biodiversiteit. Ook kan die helpen om hittestress en droogte tegen te gaan in de stad. En het onderhoud is bovengronds ook veel eenvoudiger.”

In de Amsterdamse Rivierenbuurt zijn bijvoorbeeld wadi’s aangelegd. Daar kon je eerder bij een hevige bui op een luchtbedje peddelen. Nu vangen wadi’s het water op en verminderen de druk op het riool.

Maar als er niet genoeg ruimte is voor een bovengrondse oplossing, is steenwol een handig alternatief, zegt Los. “Steenwol leg je gemakkelijk om bomen of obstakels heen.” Plastic kratten zijn een vergelijkbaar alternatief. Ook die worden door bedrijven onder de grond weggewerkt, om vol te stromen bij een stortbui.

Met isolatiemateriaal wil je vocht en kou buiten houden. Water opslaan is iets heel anders. Hoe is het idee ontstaan? Los: “Binnen Rockwool maakten we al steenwol matjes voor in de kassen, in de tuinbouw. Daarop kunnen planten wortelen en je kunt heel gedoseerd water en voedingsstoffen toedienen. Vloeistoffen vasthouden was dus niet iets nieuws. Verder wordt steenwol ook gebruikt als gevelbekleding, in remblokken van auto’s of in verf of coatings. We zoeken altijd naar nieuwe toepassingen.” 

Rockflow komt uit de fabriek van Rockwool in Roermond. Daar wordt basaltsteen uit het Duitse Eifelgebied in ovens bij 1500 graden gesmolten tot een soort lava.  waarvan wordt een soort suikerspin gemaakt, de steenwol. Dat kost veel energie, en om steenwol te recyclen moet die opnieuw worden verhit. Verder komt bij de productie ammoniak vrij, en daardoor staat Rockwool hoog in de lijst van grote stikstofuitstoters in Nederland.

Dat maakt Rockflow toch ook een eigenaardig product. Het maakproces draagt bij  aan het klimaatprobleem. Vervolgens wordt het gebruikt om de gevolgen van  klimaatverandering op te vangen. Hoe kijkt de gemeente Amsterdam daarnaar?

“Het is wel confronterend dat we iets onder de grond stoppen om hemelwater te bergen, en dat de productie ervan bijdraagt aan de CO2-uitstoot”, zegt Kraak. “Daarover spreken we intern. We kijken altijd of er andere mogelijkheden zijn.”

Bedenk wel dat in Roermond de grootste steenwolfabriek ter wereld staat, zegt Los. “Daar maken we Rockfl ow, maar ook de plafondplaten, de gevelbekleding en de matjes voor de tuinbouw. Alles komt vanaf één adres, van vulkaansteen tot eindproduct. Dat zorgt voor veel uitstoot, maar de fabriek zit wel heel efficiënt in  elkaar. Als het vijf kleinere fabrieken waren geweest, dan waren we niet op die uitstootlijstjes voorgekomen. Maar dan had je in totaal meer uitstoot gehad.”

Omdat er veel lucht in steenwol zit, hoef je relatief weinig steen te smelten, zegt Los. “Verder kun je bij het isolatiemateriaal dat we maken de energiebesparingen aan woningen en gebouwen meetellen. In de tijd dat isolatiesteenwol in een gebouw zit, bespaart die 250 keer de CO2 die het gekost heeft om de steenwol te maken.” Aan de verduurzaming van de fabriek wordt gewerkt, zegt Los. “Er wordt nu een paar miljoen geïnvesteerd voor een zwaardere elektra- aansluiting van netbeheerder Tennet. We zijn namelijk van plan om de ovens te elektrificeren.” Dat maakt het mogelijk om op termijn hernieuwbare elektriciteit te gebruiken. De ovens in Roermond draaien nu nog op cokes.

Nu de Rockflow-spons onder het Menarahof ligt, is het wachten op een hevige bui om het effect te zien. Maar zo’n bui komt niet zo vaak voor op een bepaalde locatie. Hoe weet je dan of de spons werkt? “We testen en monitoren de  Rockflow”, zegt Kraak. “Dan rijden we bijvoorbeeld een tankwagen voor, laten het water weglopen, en zien wat er gebeurt.”